Crkva Svetog Prokopija u Prokuplju

Crkva Svetog Prokopija se nalazi u Prokuplju, gradu koji je dobio ime po svom zaštitniku, Svetom Prokopiju. Ova crkva je jedna od najstarijih i najznačajnijih crkava u današnjoj Srbiji, odmah posle Petrove crkve. Veruje se da je podignuta krajem 9. ili početkom 10. veka, za vreme Samuilovog carstva, i prvobitno je bila trobrodna bazilika.

Krajem 14. veka, crkva je postala dom svetih moštiju Svetog Prokopija, a od tada je posvećena upravo njemu. Kroz naredne vekove, crkva je prolazila kroz obnove, nadogradnje i izmene, zbog čega je izgubila svoj prvobitni izgled i danas predstavlja petobrodnu baziliku.

Interesantno je da su tokom 2008. godine u dvorištu crkve otkriveni ostaci antičkih termi, koje su pripadale rimskom gradu Hameumu koji je nekada postojao na području današnjeg Prokuplja.

Crkva Svetog Prokopija je 1983. godine proglašena za spomenik kulture od velikog značaja i danas je pod zaštitom Republike Srbije.

Položaj

Crkva Svetog Prokopija se nalazi na vrhu uskog prevoja poznatog kao Brana, koji je jedini kopneni put koji vodi do brda Hisar i utvrđenja smeštenog na njemu. Naziv Brana potiče od neobične krivine reke Toplice koja se, od tog prevoja, iznenada menja za 180 stepeni i teče unatrag kako bi obišla brdo Hisar sa tri strane, pre nego što nastavi svoj tok ka istoku i Južnoj Moravi. Crkva Svetog Prokopija je smestila svoju zapadnu stranu uz stenoviti greben koji vodi ka vrhu Hisara, čime je stvorena prirodna veza između crkve i impozantnog brda.

Prošlost - Crkva Svetog Prokopija

Crkva Svetog Prokopija, koja se smatra podignutom u doba Samuilovog carstva krajem 9. ili početkom 10. veka, nosi tragove bogate istorije i arheoloških otkrića. U samom dvorištu crkve, 2008. godine, otkriveni su ostaci rimskih termi, dok su nedaleko od nje, ispod tzv. Latinske crkve, pronađeni ostaci hrama posvećenog Herkulu iz 1. ili 2. veka i bazilike iz 5. ili 6. veka, što sugeriše mogućnost da je sama crkva Svetog Prokopija podignuta na mestu starije građevine.

Izvorno, crkva je imala tri broda i narteks, slično drugim crkvama tog perioda u okolini Prespe i Ohrida, kao što je crkva Svete Sofije. U 11. veku, dodata su dva reda stubova i polustubića, čime je crkva dobila izgled bazilike. Dimenzije crkve iz tog perioda iznosile su 14 x 9 metara.

Tokom osmanske invazije u poslednjoj trećini 14. veka, mošti Svetog Prokopija su prenete iz Niša i smeštene u crkvu. Grobnica sa tri prostorije je dodata na južnoj strani crkve kako bi se čuvali mošti. Od tada, crkva je posvećena Svetom Prokopiju, a 1395. godine kneginja Milica je u jednoj povelji nazvala grad „gradom Svetog Prokopija“.

Crkva je pretrpela teška oštećenja tokom austrijsko-osmanskog rata 1690. godine, ali je obnovljena 1734. godine. Najstariji očuvani sloj fresaka datira iz sredine 18. veka i nalazi se na svodu srednjeg broda originalne crkve. Uprkos oštećenjima tokom I srpskog ustanka, crkva je obnovljena sredinom 19. veka, a dodata je i krstionica na zapadnom kraju, kao i još jedna prostorija uz severni brod. Ikone na ikonostasu izradio je Kosta Nakica iz Velesa 1847. godine, dok freska mladog ratnika (kasnije Svetog Prokopija) iznad ulaza u crkvu potiče iz 1861. godine.

Poslednju obnovu crkva je doživela 1906. godine, kada su kamene ploče s krova uklonjene i upotrebljene za popločavanje dvorišta oko crkve. Takođe, krstionica na zapadnom kraju prilagođena je kao zvonik.

Crkva Svetog Prokopija - DANAS

Današnja Crkva Svetog Prokopija je rezultat mnogobrojnih obnova i danas predstavlja petobrodnu građevinu sa tri apside duž istočne strane. Njene dimenzije su 18,5 x 16 metara. Centralni deo crkve čini oltarski prostor, naos sa visokim centralnim brodom od 6,3 metra i narteks. Duž bočnih delova crkve nalaze se učionica (na severu) i skrivnica, kao i grobnica Svetog Prokopija (na jugu).

Unutar crkve se danas čuvaju i delovi moštiju Svetog Đorđa, koji je, kao i Sveti Prokopije, bio rimski vojnik pod carem Dioklecijanom (284—305). Takođe, u crkvi se mogu videti ikone iz 17. (Bogorodica sa Hristom), 18. i 19. veka. Među njima se ističu prestone ikone Nikole Apostolovića, koje potiču sa početka 19. veka. Crkva Svetog Prokopija tako čuva ne samo svoju bogatu istorijsku vrednost, već i umetničke dragulje koji pružaju uvid u različite perioda srpske ikonopisne tradicije.